در این نوشته ابتدا یک پیش زمینه از شرایط فعلی سوالات المپیاد و سبک کلی مرور که این شرایط می طلبند ارائه می شود؛ سپس، مباحث از نظر نیاز به مرور تقسیم بندی شده و بعد نکاتی که هر دانش آموز المپیادی باید حین برنامه ریزی برای مرور و هنگام مرور مطابق با این تقسیم بندی رعایت کند، شرح داده می شوند. در این نوشته دوره مرور، یک – یک و نیم ماه پایانی نزدیک امتحان در نظر گرفته می شود.
وضعیت کلی سوالات المپیاد: تعادل بین “عمق” و “وسعت” اطلاعات
در سوالات المپیاد امروز عمده نمره آزمون از پاسخ به سوالات تحلیل داده، مفهومی و محاسبه ای کسب می شود. در این سوالات عمده حل سوال در خود آزمون صورت پذیرفته و شما از اطلاعات قبلی خود استفاده خیلی زیادی نمی برید. در نتیجه پاسخگویی به این سوالات بیشتر به این 3 عامل بستگی دارند:
1- توانایی ذاتی پردازش ذهن شما
2- کارهایی که قبلا برای بالا بردن این توان انجام داده اید (همان مواردی که در دوره آموزش کارکرد ذهن گفته شده اند)
3- و آماده سازی هایی که در روز امتحان (از نظر غذا، خواب، کنترل استرس و …) انجام داده اید. در مورد اینکه چه کارهایی در روز امتحان توان ذهنی شما را به حداکثر می رسانند، به زودی نوشته ای را منتشر خواهیم کرد. خبر انتشار آن را از کانال تلگرام المپیادلب دنبال کنید.
در نتیجه از جنبه حفظی المپیاد کاسته شده به طوری که نکات حفظی ریز و به اصطلاح “خط به خط” و “کنکوری” دیگر اهمیتی در المپیاد ندارند. همچنین، سوالات حفظی به حیطه های سنتی خود (مباحثی که فی نفسه حفظی هستند) محدود شده است.
با این اوصاف، این بدین معنی نیست که داشتن اطلاعات قبلی دیگر در المپیاد مفید نیست. بلکه، باید گفت سبک اطلاعاتی که باید داشته باشید شاید تا حدودی متفاوت شده است و هم اکنون “وسعت” اطلاعات از “عمق” آن مهم تر است. برای توضیح این موضوع، سوال زیر از مرحله دوم دوره 22 را در نظر بگیرید.
این سوال در نگاه اول یک سوال مفهومی از مبحث آمار و احتمالات است، اما در گزاره های 2 و 5 ناگهان دو گزاره اطلاعات محور مطرح می شود که برای پاسخ به آن ها اصولا باید نکات زیر را بدانید:
1- در اکولوژِی جمعیت، مدل های رشد جمعیت هم به صورت گسسته و هم به صورت پیوسته هستند. در مدل های گسسته جمعیت ها را در فاصله های زمانی مشخص بررسی می کنیم که برای گونه هایی که دوره های رشد آن ها از بازه های زمانی مشخص پیروی می کنند مناسب است.
2- در بسیاری از حشرات سبک زندگی به این صورت است که در زمان کوتاهی جفت گیری بین حشرات بالغ صورت گرفته، بعد عموما این حشرات می میرند و بعد لارو ها یا شفیره ها (متناسب با گونه حشره) از تخم ها بیرون می آیند و نسل بعدی آغاز می شود. این برعکس پستانداران است که معمولا عمرهای طولانی داشته و دوره های تولید مثلی متعددی را پشت سر می گذارند.
خب! حال ببینیم این دو را باید از کجا یاد بگیرید:
1- مورد اول را از هر کتاب اکولوژی جمعیت و یا حتی کمپبل می توانید بیاموزید. دقت کنید این یک مفهوم پایه از بحث مدل سازی رشد جمعیت ها است و هیچ استفاده از فرمول های پیچیده آن نمی کند.
2- مورد دوم نیز به صورت مشخص جایی فکر نکنم ذکر شده باشد. بلکه باید طی مطالعات زیست شناسی خود (و یا به عنوان بهترین منبع در شناخت جانوران، مشاهده مستندهای حیات وحش) کم کم به این نتیجه برسید که این سبک زندگی در حشرات بسیار رایج است. همانطور که مشاهده می کنید، اینجا نکته ریزی از جانورشناسی مورد سوال قرار نگرفته، بلکه یک theme کلی از زندگی حشرات مورد بحث قرار گرفته است.
در این میان نیز ذهن شما باید بتواند پردازش کند که مدل ذکر شده توسط سوال، جمعیتی را توصیف می کند که انگار هر نسل از صفر تشکیل شده و به عبارتی “reset” می شود که این شهود نکات بالا را در ذهن شما تداعی خواهند کرد.
همانطور که مشاهده می کنید، حل این سوال به توانایی ذهن شما در ارتباط دادن بخش وسیعی از اطلاعات (مطالعات و مشاهدات گوناگون شما در مورد حشرات و اکولوژی جمعیت) برای رسیدن به تعدادی نتیجه گیری عمومی داشت و نکته حفظی مشخص از کتاب به خصوصی نداشت. در نتیجه در المپیاد امروز بیشتر باید سر امتحان ایده های کلی و مفاهیم را متناسب با سوالات پردازش کنید، نه اینکه کتاب ها را خط به خط حفظ باشید و بعد سعی کنید سوال را با اطلاعات داخل ذهن خود انطباق دهید!
تقسیم بندی مباحث مورد سوال قرار گرفته از نظر بار حفظیات آن ها:
سوالات را می توان به 3 دسته کلی تقسیم کرد:
1- سوالات محاسبه ای (ژنتیک کلاسیک / ترکیبیات و احتمالات) و آنالیز داده خالص (مولکولی، بیوشیمی، سلولی): در این سوالات شما نیاز به اطلاعات قبلی محدودی دارید (مثلا آشنایی با تکنیک الکتروفورز و یا کروماتوگرافی و یا توزیع های احتمال) اما سایر اطلاعات در سوال ارایه شده است و عملا تنها کاری که هست پردازش خود سوالات است. اطلاعات مربوط به این مباحث فرار نیستند (کسی الکتروفورز را بعد از اینکه 1 بار یاد گرفت فراموش نمی کند!) و نیازی به مرور بلافاصله پیش از امتحان ندارند.
2- سوالات فیزیولوژی پزشکی، فیزیولوژی جانوری و اکولوژی، تکامل و رفتارشناسی: در این سوالات هم اطلاعات زیادی لازم دارید، هم باید سر آزمون پردازش زیادی انجام دهید. با این اوصاف برای اینکه اطلاعات در ذهن شما عموما بر پایه های منطقی هستند (یعنی حفظی صرف نیستند)، این مطالب کم تر فرار هستند. (دلیل حفظی بودن رفتارشناسی این است که در المپیاد زیست، سوالات عموما متناسب با مثال های به خصوص رفتار جانداران موجود در کتاب ها طرح می شوند و اصول کلی رفتار شناسی در نظر گرفته نمی شود. در این مورد در نوشته نحوه مطالعه کمپبل در بخش منابع المپیاد زیست در مجله المپیادلب مفصل صحبت کردم.
3- سوالات حفظی صرف: این سوالات از مباحث سیستماتیک، آناتومی و فیزیولوژی گیاهی و جانورشناسی مطرح می شوند و خب چاره ای جز حفظ کردن آن ها به صورت کامل و عمقی و ریز به ریز نیست! این مطالب به خصوص اگر جدا از روند های تکاملی پیدایش آن ها آموخته شوند، کاملا فرار خواهند بود چرا که هیچ پایه منطقی در ذهن نخواهند داشت. با این اوصاف خبر خوب این است که تسلط کامل بر آن ها زمان زیادی نمی خواهد. به عنوان مثال نرم افزارهای آموزشی جانورشناسی، سیستماتیک و آناتومی گیاهی و فیزیولوژی گیاهی المپیادلب در مجموع حدود 33 ساعت طول می کشند که می توانید از آن ها به اضافه کمی مطالعه آناتومی ماکروسکوپی گیاهان از یک کتاب، به راحتی طی 2 هفته همه مطالب را یاد بگیرید.
در سوالات دسته 1 و 2 به غیر از فیزیولوژی، وسعت اطلاعات از عمق آن ها مهم تر است. یعنی اگر شما با تکنیک های متعدد زیست شناسی سلولی و یا روش های متعدد دستکاری DNA و اصول آن ها آشنایی داشته باشید، بهتر از این است که صفر تا صد چند روش محدود را بلد باشید. مشابه آن هم در مورد رفتار و تکامل صادق است: هر چقدر بیشتر کتاب های رفتارشناسی بخوانید و بیشتر مستند نگاه کنید، با مثال های بیشتری از رفتارهای جانداران آشنا خواهید بود.
در فیزیولوژی جانوری و پزشکی، واقعا باید مباحث را بلد باشید و همچنین پردازش زیادی را هم روی آن انجام دهید. در نتیجه در فیزیولوژی هم وسعت اطلاعات مهم است (مثلا هنگام آماده سازی برای المپیاد هم گایتون را بخوانید هم برن هم …) و هم عمق (در هنگام مرور گایتون را کامل کامل بلد باشید).
در سوالات دسته 3 اما خیلی پردازش مطرح نیست و یا مطلب را حفظ هستید که به سادگی به سوال جواب می دهید، یا هم حفظ نیستید که دیگر هیچ راهی برای پاسخ به سوال ندارید :).
همانطور که در بخش قبل نیز گفته شد، از نظر نسبتی از نمره آزمون که به خود اختصاص می دهند، سوالات دسته 1 بیش از دسته 2، و سوالات دسته 2 نیز بیش از دسته 3 هستند.
در عین حال، از نظر نسبت زمانی که برای مطالعه باید صرف کنید تا بتوانید این نمرات را کسب کنید، سوالات دسته 3 پربازده تر از دسته 2، و سوالات دسته 2 پربازده تر از دسته 1 هستند!
نکاتی که هر المپیادی باید هنگام مرور رعایت کند!
حال ببینیم چه باید کرد:
1- تعیین مباحثی که باید مرور شوند.
در مورد سوالات دسته اول، اگر مطالب را یک – دوبار خوانده باشید، بعد از آن دیگر فقط نیاز به حل سوال و یاد گرفتن نکاتی که هنگام حل سوال مهم است دارید. این مباحث در برنامه ریزی شما برای مرور مطالب اولویت آخر را داشته و به حل سوالات آن ها برای fresh کردن مطالب در ذهن خود می توانید اکتفا کنید.
مباحث مربوط به دسته دوم و دسته سوم را حتما حتما باید مرور کنید.
2- چینش زمانی مرور مباحث:
مباحث فیزیولوژی و رفتار شناسی (دسته دوم) را اول و مباحث سیستماتیک، آناتومی و فیزیولوژی گیاهی را به همراه جانورشناسی (دسته سوم) در آخر و یک هفته قبل آزمون مرور کنید. دقت کنید مرور مباحث دسته سوم حیاتی است و حتی اگر مرور دسته دوم را به پایان نرسانده اید،، آن ها را باید ول کنید و دسته سوم را مرور کنید! هیچ توجیهی برای از دست دادن نمرات مفت این مباحث در مرحله 1 و 2 با توجه به راحت بودن حل سوالات آن وجود ندارد!
3- نحوه مرور کمپبل:
فصول کمپبل نیز بر اساس آنچه گفته شد به 3 دسته قابل تقسیم بندی هستند. در نگاه کلی می توانید فصول مربوط به دسته 1 را مرور نکرده، فصول مربوط به دسته 2 را به صورت کلی، و فصول مربوط به دسته 3 را خیلی دقیق مرور کنید. با این اوصاف، بهترین روش کمی پیچیده تر از این است و بهتر است برای دانستن آن نوشته نحوه مطالعه کمپبل در بخش منابع المپیاد زیست در مجله المپیادلب را مطالعه کنید تا ببینید هر فصل چه اطلاعات حفظی مهم نیازمند مروری دارد. کمپبل را به هر حال باید به طور کامل “بلد” باشید.
4- خواندن مطالب جدید در دوران مرور:
در هنگام مرور قرار نیست فقط مطالب تکراری بخوانید. خواندن مطالب جدید چه از جست و جو در اینترنت و چه از کتاب هایی که هنوز نخوانده اید بسیار کار خوبی است. فقط باید به 3 چیز حواستان باشد:
1- خللی به مرور مباحث دسته دوم و سوم (آن هایی که قبلا خوانده اید) وارد نشود.
2- در خواندن مطالب جدید، مطالعه مطالب دسته سوم بهتر از دسته دوم، و دسته دوم بهتر از دسته اول است! چرا که زمانی که برای این مباحث حفظی تر می گذارید بازده بالایی داشته و احتمال زیادی دارد که در امتحان به دردتان بخورد.
3- قاعده پارتو را دریابید! (نکته بعد)
5- قاعده پارتو
ویلفردو پارتو یک دانشمند ایتالیایی بود که در سال 1906 با بررسی توزیع ثروت بین خانوارهای ایتالیایی به یافته جالبی رسید. او متوجه شد که 80 درصد زمین های قابل استفاده این کشور در اختیار فقط 20 درصد از جمعیت آن است! این اصل که به اصل 80/20 نیز معروف است، بارها و بارها در تمامی ارکان طبیعت و زندگی بشر دیده می شود. به عنوان مثال همین امروز نیز در ایالات متحده آمریکا همچنان 20 درصد جمعیت 86 درصد ثروت کل جامعه را در اختیار دارند. جالب است در همین 20 درصد برتر نیز، حدود 20 درصد از آن ها (یعنی 4 درصد کل) حدود 80 درصد ثروت را (یعنی 64 درصد کل) در اختیار دارند. و این روند تا رسیدن به گروه های خیلی کوچک افراد ادامه دارد.
اهمیت اصل پارتو برای ما این است که این قاعده به صورت عملی در زمان هایی که برای رسیدن به هدفی تلاش می کنیم دیده می شود. حتما شنیده اید که در زمینه نمره گرفتن از امتحان می گویند 20 کردن 19 خیلی سخت تر از 16 کردن 10 ه! در واقع این سخن معروف اشاره می کند به اینکه عموم اوقات 80 درصد نتیجه صرفا با 20 درصد تلاش حاصل می شود! با توجه به این مسئله منطقی است که ما سعی کنیم این تلاش های 20 درصدی را انجام دهیم و به رسیدن به 80 درصد نتیجه که کافی هست بسنده کنیم، نه اینکه زمان و هزینه بیش از حدی صرف کنیم تا (در ذهن خود) به عالی ترین حد نتیجه (یعنی 100 درصد) برسیم. چرا گفتم در ذهن خود؟ چون رسیدن به حالت 100 درصد عملا غیرممکن هست و درصورت تلاش برای رسیدن به آن، صرفا بعد از تلاش و خستگی بسیار متوجه این موضوع خواهیم شد. شکل زیر به صورت ساده این قاعده را نشان می دهد:
نتیجه این قاعده را می توانید هم در مورد حل سوال و هم در مورد مرور مباحث نیز در نظر بگیرید:
6- قاعده پارتو در مطالعه مباحث جدید
اولا مباحثی که باید بخوانید را مطابق با دسته بندی ذکر شده در نکته قبل اولویت بندی کنید، ثانیا هر یک از مطالب داخل هر یک از مباحث را نیز با توجه به اهمیت آن ها اولویت بندی کنید. اهمیت فصول مختلف مباحث در بخش منابع المپیاد زیست در مجله المپیادلب قابل مشاهده هستند. در واقع تمامی نکاتی که اینجا برای مرور ذکر می شوند مطابق قاعده پارتو (تلاش حداقل برای نتیجه حداکثر هستند).
7- قاعده پارتو در حل سوال:
از این قاعده می توان نتیجه گرفته که در حل سوالات همراه با مرور، تنوع سوالاتی که حل می کنید برای شما مهم تر از این است که سوالات مبحث به خصوصی را کامل کامل بلد باشید. به عنوان مثال، در حل سوالات کینتیک آنزیمی، با حل حداکثر 4-5 سوال می توانید راه حل تمامی سوالات کینتیک آنزیمی المپیاد در تمامی سطوح آن را یاد بگیرید و حل سوالات بیشتر عملا اتلاف وقت است. همچنین اگر 20 تا آزمون آزمایشی و شبیه ساز المپیاد برگزار می شوند، لازم نیست سوالات هر 20 تا را حل کنید! 5-6 تا هم حل کنید اثر مطلوب خود را به صورت حداکثر می گذارد. پس سعی کنید سوالات از مباحث متنوع حل کنید تا با بیشترین “نکته” ها روبرو شوید.
8- نسبتی از زمان که در دوران مرور به حل سوال اختصاص می دهید:
این نسبت بستگی به آمادگی کلی شما برای المپیاد دارد. اگر تمامی مباحث را قبلا خوانده اید، جدا از مرور کامل مباحث دسته دوم و سوم که در بالا گفته شد، می توانید زمان خود را برای حل سوال سپری کنید. اما اگر مبحثی یا کتابی را از بیخ نخوانده اید، بهتر است زمان بیشتری را به مطالعه آن ها (مطابق با اصول ذکر شده در نکات 5 و 6) اختصاص دهید.
9- در هنگام مرور چه سوالاتی را حل کنید:
در حل سوال، حتما حتما تمامی سوالات المپیادهای گذشته و پاسخنامه آن ها را مرور کنید (در واقع این از هر حل سوالی و از هر آزمون “شبیه ساز”ی مهم تر است). سیناپس هایی که در مغز شما باید فعال باشند، سیناپس هایی هستند که این اطلاعات از آن ها رد می شوند.
در مرحله بعد سوالات المپیادهای جهانی (از 2008 به بعد) ارزشمند هستند. البته اگر انگلیسی این سوالات برای شما مشکل زا است و زمان زیادی می گیرد، به دوره های اخیرتر (از 2013 به بعد) بسنده کنید.
در نهایت سوالات آزمون های شبیه ساز
10- سوالات را چگونه حل کنید:
در زمان مرور سیستم حل سوال با حالت عادی متفاوت است: در حالت عادی توصیه میکنم که حتی اگر لازم باشد، 3 روز برای یک سوال وقت بگذارید و اگر باز هم به جواب نرسیدید، به جای رفتن سراغ پاسخنامه، سوال را رها کنید و ماه بعد دوباره سعی کنید حلش کنید. دلیلش این است که این تلاش ذهنی شما و انواع راه حل هایی که برای حل سوال امتحان می کنید، و اطلاعاتی که به ناچار دنبال آن می روید (چه از کتاب ها چه از اینترنت)، نقش بسیار بسیار مهمی در تکامل ذهن شما به عنوان ذهن المپیادی دارد. در واقع مغز شما در این زمان سیناپس های لازم برای تفکر المپیادی را تشکیل می دهد. با این اوصاف، در زمان مرور دیگر وقت تشکیل سیناپس نیست و به طور کلی باید سعی کنید تا می توانید نکته یاد بگیرید و نکاتی که بلد هستید را در ذهن خود زنده نگاه دارید.
نتیجه گیری نهایی:
با رعایت نکاتی که در بالا گفته شد، می توانید در مدت یک تا یک و نیم ماه هم تمامی اطلاعات که لازم است را در ذهن خود زنده کنید، و هم مغز خود را اصطلاحا “گرم” کنید تا بیشترین قدرت را در رویارویی با سوالات داشته باشد.