خلاصه نویسی در المپیاد زیست

یکی از سوالایی که همیشه ذهن دانش آموزا رو درگیر میکنه، اینه که خلاصه نویسی خوبه یا بد؟ جواب این سوال مثل همیشه یه جواب اعصاب-خورد-کن “بستگی داره” هست! به چی؟ مجموعا به چهار عامل: مقدار زمانی که داری، سرعت نوشتن و حلاصه برداری، مبحث مورد نظر، و کیفیت خود خلاصه ای که مینویسی.

فقط قبل اینکه برم سراغ نکات اصلی اول اینو بگم که در مجموع خلاصه­ نویسی الزامی نیست! پس اگه خلاصه نوشتن تو سبک مطالعت نیست خیلی نگران نشو. خیلی از طلا­ها بودن که هیچ وقت خلاصه ای ننوشتن، خیلی هاشونم خلاصه نویس قهار بودن. پس یه جورایی به سلیقه شخصی هم بر میگرده. با این اوصاف اگه خلاصه های خوبی بنویسی (هر خلاصه ای خلاصه خوب نیست) میتونه قبل امتحانای مهم مثل مرحله 1 و مرحله 2 که حجم زیااااااادی از مطالب رو باید مرور کنی خیلی بهت کمک کنه. من خودم تو دوران المپیادم خلاصه خیلی نوشتم، یه سری کاملا بی ارزش، یه سری فوق العاده مفید. واسه همین طی این دوران کم کم دستم اومد که چطور خلاصه ای واسه المپیاد و مرور قبل آزمون به درد میخوره. تو این پست قراره که این تجربیات رو باهات به اشتراک بذارم.

نکته اول: انواع خلاصه ها و بهترین نوع خلاصه

خلاصه هایی که من تو دوران المپیادم نوشتم، به مرور که اطلاعات و دانشم بیشتر و بیشتر میشد، یه سیری از کیفیت و ماهیت رو طی کردن که به صورت کلی واسه همه دانش آموزا پیش میاد:

• نوع اول – دانش ­آموزی که تازه المپیادو شروع کرده (یا کلا هر مبحثی رو داره واسه اولین بار میخونه): وقتی اول کاری، ساده ترین مطالب هم واسه آدم خیلی جدید به نظر میان! این باعث میشه اگه بخوای خلاصه بنویسی مطالبی که 2-3 ماه دیگه به نظرت بدیهی میان رو هم وارد اون خلاصه کنی و این باعث میشه هم خلاصه نویسی زمان خیلی زیادی ببره، هم در نهایت خیلی حجیم شه و خوندنش عملا با دوباره خوندن همون کتاب اصلی فرقی نکنه :).
• نوع دوم – بعد اینکه تو المپیاد تا یه حد خوبی پیش رفتی و عمده منابع رو یه دور خوندی: تو این مرحله بدیهیات المپیاد زیست دیگه تو ذهن نهادینه شدن، واسه همین اگه موقع خوندن تو سری دوم بخوای خلاصه نویسی کنی، چیز جمع و جور تری از آب در میاد و میشه یه خلاصه خیلی خوب و پر نکته که خوندنش به مراتب زمان کمتری نسبت به خوندن کتاب اصلی زمان میبره و در عین حال کلیت مبحث رو پوشش میده. این خلاصه ها مخصوصا زمانی نور علی نور میشن که سوالات المپیاد رو هم تا حدودی دیده باشی و بدونی چه مطالبی سوال خیزترن (مثلا تو بیوشیمی دیگه مطالب خیلی حفظی رو یادداشت برداری نکنی یا تو فیزیولوژی بیشتر در مورد نمودارها و تحلیلشون یا مکانیسم های تنظیمی بدن بنویسی) و روی اون ها تمرکز کنی. دقت کن تو خلاصه نوع دوم عصاره یه فصل از یه کتاب با همون سیر منطقی و با پوشش اصلی ترین نکاتش رو  باید بنویسی و این نوع خلاصه مجموعه ای از نکات پراکنده نیست!
• نوع سوم – دانش­ آموزی که خیلی تو مسیر المپیاد پیش رفته و کارکشته شده: تو این مرحله دیگه مطالبی که بدیهی نیستن هم به نظر بدیهی میان :). تو این حالت خلاصه ها بیشتر از اینکه کلیت مبحث رو پوشش بدن، معمولا فقط حاوی نکات بسیار ریز که مکرر فراموش میشن و یا ارتباطات خاصی که بین چند مبحث تو ذهن دانش­ آموز برقرار میشه رو دارن، و به قولی زوایا و خفایای کتاب ها! هستن. خلاصه نوع سوم عملا مجموعه پراکنده ای از نکات ه و پیوستگی آنچنانی نداره.

از بین این 3 نوع خلاصه بهترین نوعش نوع دومه که میتونه تو شرایط محدودیت زمانی شدید مرور قبل امتحان جایگزین خوندن کتاب بشه. خلاصه های نوع سوم رو من خودم معمولا رو یه سری کاغذ نوت کوچیک مینوشتم (یه جورایی شبیه flash card) و چند روز مونده به امتحان سریع مرورشون میکردم.

نکته دوم: فاکتور زمان

مقدار زمانی که تا امتحان داری عامل تعیین کننده خیلی مهمیه! مثلا اگه دانش آموز یازدهمی هستی و تازه المپیاد رو شروع کردی عملا خلاصه نویسی واست حرامه! ولی دهمی ها و به خصوص نهمی ها (یا دانش آموزان پایه های پایین تر) که وقت زیادی دارن میتونن این کارو انجام بدن. جدا از این بحث ها خلاصه نویسی در کنار خوندن در هر شرایطی زمان مطالعه یه مبحث رو بیشتر میکنه. واسه همین اگه فرض کنیم خلاصه ای که مینویسیم خلاصه کاملا خوبیه و مرورش میتونه تا حدود خوبی (70-80 درصد پوشش مطالب) جایگزین مرور دوباره مطلب اصلی شه، باید بازم همیشه حواسمون باشه که این معادله صدق کنه:

زمان لازم واسه خوندن مطلب + نوشتن خلاصه + خوندن خلاصه به عنوان مرور < زمان لازم واسه خوندن مطلب + زمان لازم برای مرور همون مطلب اصلی

اگه این معادله صدق نکنه طبعا حتی اگه خلاصه خوبی هم بنویسیم نوشتنش صرف نمیکنه. اینکه این معادله واسه شما صدق کنه یا نه به خیلی از عوامل (مبحثی که میخواین خلاصه بنویسین، سبک خلاصه نویسی، سرعت خوندن، سرعت نوشتن، سرعت مرور و …) بستگی داره. به تعداد دفعاتی هم که ممکنه نیاز به مرور داشته باشین ربط داره. مثلا خلاصه ای که تو سال نهم بنویسین رو میتونین حداقل چهار بار (قبل مرحله 1 و مرحله 2 تو هر کدوم از سال های دهم و یازدهم) مرور کنین و خب در این شرایط میصرفه که زمان بیشتری واسه خلاصه نویسی بذارین. پس این بحث زمان و فرمولی که گفتم چیزیه که هر کس باید همیشه پس ذهنش داشته باشه و یه جورایی با آزمون و خطا ببینه کجا ها واسش خلاصه نویسی میصرفه و کجا ها نه. مخصوصا اگه نهمی یا هشتمی باشی فرصت زیادی واسه این آزمون و خطا داری.

نکته سوم: سرعت نوشتنتو زیاد کن!

کسب هیچ مهارتی تو این دنیا با تمرین کافی ناممکن نیست! واسه همین میتونی سعی کنی تمرین کنی سرعت نوشتنتو زیاد کنی. سازگاری که من خودم نسبت این قضیه پیدا کردم این بود که خط انگلیسی نوشتنمو عوض کردم و cursive writing رو یاد گرفتم [دوستانی که دوره های المپیادلب رو دیدن احتمالا علاقه وافری به این خط و سخت بودن خوندنش دارن! :)) حداقل الان میدونین این خط از کجا میاد]. اینطوری مطالبی که انگلیسی میخوندم و حتی خیلی از مطالبی که فارسی میخوندم رو خیلی سریع تر از قبل میتونستم خلاصه بنویسم. یه نکته  خوب تبدیل فارسی به انگلیسی هم اینه که انگلیسی میتونه با کلمات خیلی کمتری مفاهیم رو بیان کنه (راحت میتونی تو مقایسه تعداد کلمات کتاب های انگلیسی و ترجمه هاشون ببینی اینو). هدف از اینی که گفتم این نبود که شما هم باید اینکارو بکنی چون طبعا لازمه تبدیل سریع فارسی به انگلیسی داشتن دانش انگلیسی قوی ه + اینکه عمده مطالبی که اونموقع ما انگلیسی میخوندیم (مثل کمپبل، ریون و …) الان ترجمه شدن و عملا نیاز هم به خلاصه نویسی انگلیسی نیست. هدف اصلیم این بود که بهت بگم خود این بحث نوشتن هم حیطه ای هست که میتونی بهش فکر کنی و با خلاقیت و تمرین، کارایی خودتو توش بالا ببری. مثلا حتی به نوع خودکاری هم که انتخاب میکنی و روان بودنش دقت کن.

نکته چهارم: هر مبحثی رو نباید خلاصه نوشت.

اینو در قالب چند تا نکته میگم:

• کمپبل رو به هیچ وجه خلاصه نویسی نکن. اونقدری تو این کتاب نکته هست که حتی اگه خلاصه بنویسی هم در هر صورت در نهایت مجبور میشی کلشو مرور کنی.
• واسه مباحث کاملا حفظی مثل گیاهی و جانوری، خلاصه نوع سوم بهتر از نوع دومه. اونم زمانی که دور دوم یا سوم خوندن یه مبحثیه. یا هم مثلا زمانی که گیاهی رو از یه کتابی خوندی (مثلا ریون) و حالا چلبیان رو داری میخونی و میخوای فقط نکاتی که نسبت به ریون جدید هستن رو خلاصه نویسی کنی.
• مباحثی مثل فیزیولوژی، بیوشیمی، سلولی و ژنتیک مولکولی (اون مباحث پایه ای و مفهومی المپیاد) واسه خلاصه نویسی خوبن. چون از یه طرف میتونی مکانیسم ها و پدیده هایی که معمولا طی چندین صفحه تو کتاب اصلی توضیح داده شدن رو تو تعداد جملات خیلی کمتری خلاصه و جمعبندی کنی. از طرف دیگه هم این مباحث بالاخره تعداد نکات حفظی تک و توک مهم دارن (تو راهنماهای مطالعه فصل به فصل این مباحث تو همین مجله المپیادلب ببینین) که نوشتنشون تو خلاصه مفیده و زمان زیادی هم نمیبره. از طرفی هم بخوای واقعا کل کتاب های این مباحث رو مرور کنی زمان خیلیییی زیادی میبره و این خلاصه ها میتونن صرفه جویی زیادی تو زمان مطالعه ایجاد کنن.

جمعبندی

خلاصه همه چیزایی که گفتم میشه این:

1. وقتی مطلبی رو اولین بار میخونی خلاصه نویسی نکن. تو دور دوم خوندن هم خلاصه ای بنویس که همون سیر منطقی مبحث اصلی رو داشته باشه و نکات اصلی رو پوشش بده؛ یعنی بشه مرور خلاصه رو جایگزین مرور متن اصلی کرد (خلاصه نوع دوم که بالاتر گفتم).
2. اگه یازدهمی هستی خلاصه ننویس ولی اگه دهمی هستی یا قبل تر، خلاصه نویسی میتونه گزینه خوبی باشه.
3. حواست باشه که از نظر زمانی خلاصه نویسی (طبق فرمولی که بالاتر گفتیم) واست بصرفه.
4. سعی کن سرعت نوشتنتو هم با تمرین و زمان گرفتن بالا ببری.
5. مباحث مفهومی پایه المپیاد (مثل فیزیولوژی، بیوشیمی، سلولی و مولکولی) بهترین مباحث واسه خلاصه نویسی هستن.

طبیعتا یه راه حل دیگه واسه مشکل خلاصه نویسی و زمانی که میبره اینه که از همون اول کار بدونی دقیقا کجاها مهمن و همون ها رو بخونی. اینطوری کلا پروسه آماده شدن واسه المپیاد خیلی خیلی کوتاه تر میشه. واسه آشنایی با این مسیر ساده تر و سریعتر آماده شدن برای المپیاد زیست اینجا رو کلیک کن.

هرررر سوالی هم در مورد خلاصه نویسی داشتی هم حتما تو دیدگاه ها (پایین صفحه) بنویس، سریع جواب میدم.